عطر خوش قهوه در گذر زمان: سفری به تاریخچه قهوه در ایران

تاریخ قهوه در ایران، مربوط به گذشته‌های دور است، زمانی‌که هنوز چای به ایران وارد نشده بود. امروزه، عطر دل‌انگیز قهوه در قهوه‌خانه‌های ایران پیچیده و در فنجان‌های کوچک، قصه‌های نسل‌های جدید را روایت می‌کند. اما داستان قهوه در ایران از کجا آغاز شد؟ این نوشیدنیِ محبوب، چه مسیری را طی کرد تا به جایگاه امروز خود برسد؟

با ما همراه باشید تا در سفری عبرت‌آموز، به اعماق تاریخ قهوه در ایران نفوذ کرده و رازهای این نوشیدنیِ کهن را کشف کنیم. از اولین جرعه‌های قهوه در دربار پادشاهان تا ظهور قهوه‌خانه‌ها و تبدیل شدن قهوه به پناهگاه شاعران و اندیشمندان، گشتی در گذرگاه‌های زمان خواهیم داشت و ردپای قهوه را در فرهنگ و هنر ایران دنبال خواهیم کرد.

(این مطلب در تاریخ ۱۴۰۳/۰۴/۲۷ به روز رسانی شده است.)

آنچه در این مقاله می خوانید:

• تاریخچه قهوه در ایران از دیرباز تا امروز
• قهوه در ایران قبل از چای
• قهوه خانه‌ ها در ایران
• قهوه پای ثابت محافل ادبی در ایران
• قهوه؛ تجویز ابن سینا برای درمان افسردگی
• قهوه ‌چی ها در گذر زمان
• امروز قهوه در ایران و محبوبیت آن

تاریخچه قهوه در ایران از دیرباز تا امروز

برای شناخت تاریخ قهوه در ایران باید از شیوه کشف آن در جهان مطلع شوید. این‌که قهوه چگونه کشف شد، به‌طور دقیق مشخص نیست و روایت‌های مختلفی برای آن وجود دارد اما شنیدن روایتی درباره نحوه پیدایش آن، می‌تواند جذاب و شنیدنی باشد.

قهوه از کلمه کافی گرفته شده که اسم شهری در جنوب اتیوپی است. تاریخ‌نویسان فرهنگ عرب، قهوه را جایگزین شراب نامیده‌اند.
در دوران صفوی، قهوه جایگاهی در بین نوشیدنی‌های مردم یافت. در سال 1043 شمسی، داروساز مشهور دوران صفویه، مقاله‌ای درباره فواید و ضررهای قهوه نوشت که سبب علاقه‌مندی شاه عباس به قهوه شد و این‌گونه قهوه در ایران رواج پیدا کرد.

قبل از این زمان، استفاده از قهوه در بین مردم رایج نبود و فقط حاکمان و بزرگان کشور از قهوه استفاده می‌کردند. آن‌ها در بارگاه‌های خود، مکان‌هایی را برای سرو قهوه ساخته بودند که به قهوه خانه شهرت یافت. به مرور زمان، قهوه خانه به مناطق زندگی افراد ثروتمند راه یافت و بعد از آن، در بین همه مردم رایج شد.

پیشنهاد مونتابل | طرز تهیه بهترین قهوه اسپرسو

قهوه در ایران قبل از چای

در ایران، ابتدا قهوه وجود داشت و مردم ایران با مسافرت به کشورهای مسلمان اطراف، با قهوه آشنا شدند و آن را به ایران وارد کردند. از آن‌جایی‌که قهوه در فاصله‌های دور کشت می‌شد، حمل‌ونقل آن به داخل ایران راحت نبود و کشورهای نزدیک ایران، مثل چین، چای را به صورت عمده تولید می‌کردند و از طریق جاده ابریشم به‌راحتی به ایران وارد می‌شد؛ کم‌کم، چای به عنوان نوشیدنی رایج مردم رواج یافت.

با انواع چای ایرانی آشنا شوید!

قهوه خانه‌ ها در ایران

ابتدا قهوه خانه فقط در مراکز دولتی وجود داشت و از دسترس مردم عادی دور بود که در آن، همه نوشیدنی‌ها از جمله قهوه سرو می‌شد. با گذر زمان، این قهوه‌خانه‌ها در مراکز عمومی مثل شهر قزوین و سپس اصفهان نیز ساخته شدند و کم‌کم در بین عموم مردم رواج یافتند. انتقال پایتخت صفویان از تهران به اصفهان در رواج قهوه در بین مردم تاثیر داشت.

قهوه، پای ثابت محافل ادبی در ایران

مسائل سیاسی در رواج قهوه خانه در بین مردم نقش داشت زیرا مکانی برای تبادل اندیشه و فکرهای سیاسی و اقتصادی بود. کم‌کم که قشر بیشتری از مردم از قهوه خانه استفاده می‌کردند، قهوه خانه کارکردهای دیگری نیز پیدا کرد؛ مثل: مکانی برای گذراندن وقت‌های آزاد، مکانی برای جمع شدن مردم دور هم، محلی برای رفع اختلاف‌ها، جایی برای برگزاری مراسم‌های ادبی، سخنوری، شاهنامه‌خوانی و…

پس از رواج یافتن قهوه در بین مردم بنابر دلایلی که در بالا شرح داده شد، کم‌کم چای جایگزین قهوه شد و در بین مردم به عنوان نوشیدنی غالب مورد استفاده قرار گرفت. در این زمان، در قهوه ‌خانه‌ها به جای قهوه، چای سرو می‌شد.
به مرور کارکرد قهوه خانه تغییر یافت و به مکانی برای صرف صبحانه و چای تبدیل شد. گذر زمان و آمدن شغل‌ها و کافی‌شاپ‌ها و… در تغییر و حذف قهوه خانه در جامعه نقش داشتند.

تفاوت انواع قهوه ها در چیست؟

قهوه؛ تجویز ابن سینا برای درمان افسردگی

جالب است بدانید که ابن‌سینا، دانشمند معروف و فیلسوف ایرانی، 1000 سال پیش، در کتاب خود درباره قهوه نوشته است. ابن‌سینا، قهوه را برای تحریک و مداوای بیماران دارای افسردگی استفاده کرده است. او به جای واژه قهوه از کلمه بونو استفاده کرده زیرا در آن زمان به این نام شهرت داشت. قهوه هم‌اکنون نیز در کشور اتیوپی با نام بونو شناخته می‌شود.

قهوه ‌چی ها در گذر زمان

افرادی که در قهوه خانه کار می‌کردند به قهوه‌چی شهرت داشتند. این افراد در چهار دسته قرار می‌گرفتند:

• قهوه‌ چی شهر: قهوه‌خانه‌های واقع در شهر که عموم مردم از آن استفاده می‌کردند.
• قهوه ‌چی خصوصی: برای افراد خاص و مراکز خاص کار می‌کردند.
• قهوه ‌چی موقت: در مراسم‌های خاص و در ایام خاصی از سال به این کار مشغول بودند.
• قهوه ‌چی دوره گرد: آن‌ها مکان خاصی را به صورت ثابت نداشتند.

قهوه در ایران و محبوبیت آن

در حال حاضر، شاهد محبوبیت روزافزون قهوه در ایران هستیم. کافی‌شاپ‌ها در گوشه و کنار شهرها سر برآورده‌اند و عطر فریبنده‌ی قهوه، رهگذران را به سوی خود می‌کشاند.

اما چه عواملی در این محبوبیت بی‌نظیر نقش داشته‌اند؟

تغییر سبک زندگی: با گذر زمان و تغییر سبک زندگی، افراد به دنبال نوشیدنی‌هایی هستند که علاوه بر طعم دلنشین، فواید سلامتی نیز داشته باشند. قهوه با دارا بودن آنتی‌اکسیدان و کافئین، به عنوان یک نوشیدنیِ انرژی‌بخش و مفید شناخته می‌شود.

گسترش فرهنگ کافه: در سال‌های اخیر، شاهد رشد چشمگیر فرهنگ کافه در ایران بوده‌ایم. کافه‌ها به فضایی برای دورهم‌نشینی، گفتگو و تبادل نظر تبدیل شده‌اند و قهوه، به عنوان نوشیدنیِ محبوب این مکان‌ها، نقشی کلیدی در این زمینه ایفا می‌کند.

دسترسی آسان: در گذشته، قهوه به عنوان یک کالای لوکس شناخته می‌شد. اما امروزه، با افزایش واردات و تولید قهوه در داخل کشور، این نوشیدنی به راحتی و با قیمت مناسب در دسترس عموم قرار گرفته است.

تنوع در طعم و روش‌های تهیه: قهوه در طعم‌ها و روش‌های تهیه‌ی مختلفی ارائه می‌شود. این تنوع، باعث شده تا افراد با سلیقه‌های مختلف، بتوانند قهوه‌ی مورد علاقه‌ی خود را پیدا کنند.

تاثیر رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی: در عصر حاضر، رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی نقش مهمی در معرفی و ترویج فرهنگ قهوه ایفا می‌کنند. تصاویر و ویدئوهای جذاب از قهوه در این فضاها، باعث ایجاد تمایل و اشتیاق در افراد، به خصوص جوانان، می‌شود.

سخن آخر

در این نوشتار، سفری کوتاه به دنیای قهوه در ایران داشتیم و از تاریخ کهن تا محبوبیت روزافزون آن را بررسی کردیم. قهوه، نوشیدنی‌ای فراتر از یک فنجانِ صرف، داستانی از سنت، فرهنگ و ذوق ایرانی را با خود به همراه دارد. از قهوه‌خانه‌های قدیمی با سماورهای دود گرفته تا کافه‌های مدرن امروزی، هر فنجان قهوه، روایتگر قصه‌ای منحصر به فرد است. امیدواریم این سفر، شما را با قهوه در ایران بیشتر آشنا کرده باشد.

سوالات متداول:

• چه زمانی قهوه به ایران وارد شد؟
  اواخر دوره صفویه (قرن 16 میلادی)
• اولین بار قهوه در ایران توسط چه کسی نوشیده شد؟
  شاه طهماسب صفوی
• قهوه در ابتدا در ایران چه طور مصرف می شد؟
  به عنوان دارویی برای تحریک قوای جنسی و دفع سموم
• نخستین قهوه خانه در ایران چه زمانی افتتاح شد؟
  اوایل دوره قاجار (قرن 18 میلادی)
• قهوه خانه ها در ایران چه نقشی داشتند؟
  محل تجمع روشنفکران، شعرا، بازرگانان و مردم عادی
  مکانی برای بحث و گفتگو درباره مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی